Τριακονταετής πόλεμος

Ευρωπαϊκή σύρραξη, που έγινε κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σε γερμανικό έδαφος, μεταξύ των ετών 1618 και 1648. Προήλθε από τις θρησκευτικές διαμάχες, αλλά σύντομα εξελίχθηκε σε γενική πολεμική κινητοποίηση εναντίον των Αψβούργων, οι οποίοι προσπάθησαν να μεταμορφώσουν την άλλοτε Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε καθολικό και απολυταρχικό, συγκεντρωτικό, κράτος. Ο πόλεμος άρχισε στην Πράγα, όπου (το 1618) οι μεταρρυθμιστές ξεσηκώθηκαν για να ματαιώσουν το κλείσιμο των εκκλησιών τους από τους καθολικούς τοποτηρητές του Γερμανού αυτοκράτορα. Οι στασιαστές εκπαραθύρωσαν τους αυτοκρατορικούς εκπροσώπους και ανακήρυξαν ως βασιλιά τους τον καλβινιστή εκλέκτορα του Παλατινάτου Φρειδερίκο E’ (1619). Ο νεοεκλεγμένος όμως αυτοκράτορας Φερδινάνδος B’ (1619-37), με τη βοήθεια του Λουθηρανού εκλέκτορα της Σαξονίας, ανακαταλαμβάνει τη Βοημία και καθαιρεί τον Φρειδερίκο E’ και από το αξίωμα του εκλέκτορα (το οποίο προσφέρει τώρα στον δούκα Μαξιμιλιανό της Βαυαρίας), ενώ ταυτόχρονα αποσπά το Άνω Παλατινάτο για να το προσαρτήσει στη Βαυαρία. Οι Ισπανοί σύμμαχοι του Φερδινάνδου εισβάλλουν στο Κάτω Παλατινάτο, αποσκοπώντας όχι τόσο στην εξουδετέρωση των Βοημών, όσο στην απόσπαση της περιοχής αυτής από τη γερμανική επικράτεια και την προσάρτησή της στις ισπανοκρατούμενες Κάτω Χώρες. Οι ισπανικές βλέψεις επεκτείνονται και στη Βαλτελίνα, όπου σημειώθηκε εξέγερση των καθολικών εναντίον των διαμαρτυρόμενων Ελβετών (1620: ιερή σφαγή) και όπου οι Ισπανοί εισβολείς επιδιώκουν την ένωση των κτήσεών τους στο Μιλάνο με το Τιρόλο. Με τις πρώτες θεαματικές επιτυχίες των καθολικών δυνάμεων σχηματίστηκε η εντύπωση ότι η υπόθεση των Βοημών έκλεισε οριστικά υπέρ του αυτοκράτορα και των ομοδόξων συμμάχων του. Γρήγορα όμως οι εξελίξεις απέδειξαν ότι τα θρησκευτικά ζητήματα, που αποτέλεσαν την αφορμή του πολέμου, θα έδιναν τη θέση τους σε νέα καίρια προβλήματα, πολιτικά κυρίως, τα οποία θα οδηγήσουν σε λίγο διάστημα την Ευρώπη σε μια από τις μεγαλύτερες στρατιωτικοπολεμικές της περιπέτειες, που είχαν ανυπολόγιστες –για τις δυο παρατάξεις– συνέπειες στη μετέπειτα πολιτική και διπλωματική διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η απροσδόκητη αύξηση της αψβουργικής δύναμης προκάλεσε την αντίδραση διαμαρτυρόμενων και καθολικών κρατών. Ύστερα από την πρώτη απόπειρα να τακτοποιηθούν οι προσαρτήσεις και αρπαγές με τη συνθήκη του Ρέγκενσμπουργκ της Βαβαρίας (1623), άρχισε η λεγόμενη δανική περίοδος του πολέμου (1623-29). Οι διαμαρτυρόμενοι Γερμανοί ηγεμόνες, βλέποντας ότι δεν θριάμβευε μόνο η Αντιμεταρρύθμιση, αλλά και τα συγκεντρωτικά σχέδια των Αψβούργων (που άρχισαν να προβάλλονται από την εποχή του Ροδόλφου B’, 1576-1612), αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την ουδετερότητά τους και –επειδή ήταν ανίκανοι να αντιμετωπίσουν τον αυτοκράτορα– έσπευσαν να καλέσουν σε βοήθεια τον βασιλιά της Δανίας και της Νορβηγίας Χριστιανό Δ’ (1588-1648) και τον Γουστάβο Αδόλφο B’ της Σουηδίας (1611-32). Η αντίδραση από την άλλη της Γαλλίας, της Βενετίας και του δούκα της Σαβοΐας Καρόλου Εμμανουήλ A’ οδήγησε στην αποκατάσταση της κυριαρχίας των Ελβετών στη Βαλτελίνα. Οι νίκες του Γουστάβο Αδόλφου διευκόλυναν την πρόσκαιρη τροπή του πολέμου υπέρ των διαμαρτυρομένων (σουηδική περίοδος, 1629-35), οι οποίοι, αφού κατέλαβαν τη Βοημία, άρχισαν να απειλούν τη Βιέννη (1630-31). Η κατάσταση όμως έμενε πάντοτε αμφίρροπη: μετά την αποχώρηση της Δανίας και τη συνθήκη του Λίμπεκ, οι νικητές στρατάρχες των καθολικών φον Τίλι και ιδίως ο αντιφατικός Βάλενσταϊν σημείωσαν μερικές από τις εντυπωσιακότερες επιτυχίες των αυτοκρατορικών. Η κατάσταση των διαμαρτυρομένων έγινε κρίσιμη ύστερα από την ήττα και τον θάνατο του Γουστάβου Αδόλφου στη μάχη του Λίτζεν (1632) και την οριστική εξουδετέρωση των Σουηδών στο Νόρντλινγκεν (1634). Eν τω μεταξύ σημειώνονται και στο αυτοκρατορικό στρατόπεδο εσωτερικές αντιθέσεις, οι οποίες κορυφώνονται με τη δολοφονία του Βάλενσταϊν (1634), επίδοξου βασιλιά της Βοημίας και αντίπαλου καθολικών και λουθηρανών ηγεμόνων. Ωστόσο οι διαμαρτυρόμενοι ηττώνται από γερμανικά και ισπανικά στρατεύματα και αναγκάζονται να υπογράψουν, στις 30 Μαΐου 1634, τη συνθήκη ειρήνης της Πράγας, με την οποία οι Λουθηρανοί θα επέστρεφαν τις κατακτημένες περιοχές, αλλά θα διατηρούσαν στα κρατίδιά τους τη λουθηρανική μεταρρύθμιση. Οι θρησκευτικοί, λοιπόν, λόγοι του πολέμου παύουν να υπάρχουν. Αλλά αμέσως δημουργήθηκε πολιτικό ενδιαφέρον και οικονομικά συμφέροντα για την εξακολούθηση της σύρραξης: η Γαλλία του καρδινάλιου Ρισελιέ δεν μπορούσε να δεχτεί νέο θρίαμβο των Αψβούργων. Έτσι άρχισε να ενισχύει τους διαμαρτυρόμενους (γαλλική περίοδος, 1635-48), άσχετα αν την ίδια ακριβώς εποχή καταδίωκε τους δικούς της Ουγενότους. Η γαλλική ανάμειξη άρχισε με τη γαλλοσουηδική συμμαχία της Κομπιένης (1635), τη δημιουργία πολλαπλών πολεμικών μετώπων (στα Πυρηναία, στο Πεδεμόντιο, στη Γερμανία, στην Ολλανδία, στη Φλάνδρα), αλλά και με την ενεργή συμμετοχή των Γάλλων (και των Ολλανδών) στην υπονόμευση της ισπανικής δύναμης στον Ατλαντικό και στην ίδια την Ιβηρική χερσόνησο (καταναυμάχηση ισπανικού στόλου στις Dunas, 1639, και εξέγερση, με ενέργειες του Ρισελιέ, της Πορτογαλίας και της Καταλωνίας, 1640). Γαλλικά στρατεύματα, εξάλλου εισέβαλαν επανειλημμένα στην Αλσατία, σουηδικά λεηλατούσαν τη Βοημία και μισθοφορικά και των δύο παρατάξεων, ανεξάρτητα θρησκευτικών πεποιθήσεων και στρατοπέδων, κατέστρεφαν χωρίς οίκτο τη γερμανική οικονομία, καταληστεύοντας την ερειπωμένη από τον πόλεμο χώρα. Eν τω μεταξύ, οι κύριοι πρωταγωνιστές του δράματος άρχισαν να αποχωρούν από την ιστορική σκηνή: ο Φερδινάνδος Γ’ διαδέχεται (1637) τον ομώνυμο πατέρα του· το 1639 πεθαίνει μυστηριωδώς ο Βερνάρδος της Σαξονίας και 3 χρόνια αργότερα ο Ρισελιέ και ο βασιλιάς του Λουδοβίκος ΙΓ’· το 1643 χάνει την πολιτική του δύναμη και ο πρωθυπουργός της Ισπανίας και εμπνευστής της πολιτικής του Φιλίππου Γ’ και Φιλίππου Δ’ κόμης - δούκας Ολιβάρες. Ο πάπας Ουρβανός H’ έχει ήδη αρχίσει από το 1636 τις προσπάθειές του για ειρήνευση, τροποποιώντας την έντονα φιλοαψβουργική πολιτική του προκατόχου του Παύλου E’. Το 1644 στέλνονται στη Βεστφαλία πληρεξούσιοι των αντιμαχόμενων, οι οποίοι ωστόσο συνέχιζαν τον αγώνα τους στα διάφορα μέτωπα. Στις 24 Οκτωβρίου 1648 ο αυτοκράτορας δέχτηκε στη Βεστφαλία να παραδώσει στη Γαλλία, την Αλσατία και τη Λορένη, να δεχτεί τις σουηδικές και τις πρωσικές κατακτήσεις της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας, να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ολλανδίας και της Ελβετίας και να αποκαταστήσει τους τίτλους των εκλεκτόρων στους κληρονόμους του Φρειδερίκου E’ του Παλατινάτου. Στον θρησκευτικό τομέα επικράτησε τελικά η ανεξιθρησκεία, μολονότι τελικά αναγνωρίστηκε η ιδέα της θρησκευτικής ομοιογένειας μέσα σε κάθε επικράτεια (cuius regio eius religio). Τα αποτελέσματα της συνθήκης αυτής –και συνεπώς του πολέμου– στάθηκαν ιδιαίτερα αποφασιστικής σημασίας για τη Γερμανία: η ενότητα των γερμανικών κρατιδίων τορπιλίστηκε αμετάκλητα, η κεντρική εξουσία ενισχύθηκε μόνο μέσα στις επιμέρους κρατικές ενότητες, η φεουδαρχική ιδέα θάφτηκε για πάντα και το δόγμα της ισορροπίας δυνάμεων καθιερώθηκε πλέον οριστικά στην ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Η Γερμανία έβγαινε από τον πόλεμο σε μια μορφή ομοσπονδίας, ενώ η Γαλλία κέρδιζε όχι μόνο την ενότητά της, αλλά και το δικαίωμα επέμβασης στα γερμανικά ζητήματα. Η συνθήκη της Βεστφαλίας αποτέλεσε το πρώτο στη σειρά από τα ευρωπαϊκά συνέδρια που θα καθιερώσουν την πορεία της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας έως το τέλος σχεδόν του 19ου αι. Ο Τριακονταετής πόλεμος (1618-48) άρχισε ως θρησκευτική σύγκρουση μεταξύ των λουθηρανών και των καθολικών Γερμανών, για να εξελιχτεί σύντομα σε αποφασιστική αναμέτρηση των Αψβούργων (Ισπανίας και Αυστρίας) με τους ημιανεξάρτητους ηγεμόνες της Γερμανίας. Στη χαλκογραφία αυτή εικονίζεται η σύγκρουση του Λευκού Όρους (Νοέμβριος 1620) μεταξύ των καθολικών στρατευμάτων, και των δυνάμεων των καλβινιστών (Μιλάνο, Συλλογή Μπερταρέλι).